ALEAE lusus

ALEAE lusus

cum ludo calculorum male a nonnullis confunditur, putantibus πεςςοὺς seu πεττοὺς Graecorum, Latinorum calculos esse. Calculorum enim lusus, idem cum Latruncuorum, apud Graecos Latinosque solis calculis peragebatur, nullis tesseris: quare Aleam non habebat, sed solam artem. Itaque πεττεία est Graecorum, tesseris calculisque constans, artique partier ac fortunae obnoxia; quam Romani aliter Tesseras, Tabulam, Duodecim scripta, appellârunt. Adhibebantur nempe tesserae ad illum lusum, nec in solis calculis res erat posita ut in ludo Latrunculorum: unde Graeci πεττοὺς modo pro calculis, modo pro tesseris accipiunt, ludumque ipsum modo πεττείαν, modo κυβείαν, vocant. Quamquam autem plures Aleae species et artes essent, hanc proprie tamen et per excellentiam Aleam appellârunt, quae cum tesseris et calculis in tabula vel alveo lusorio luditur: de quo ludi genere accipienda sunt, quaecumque in Veterib. libris de damnosa et vetita legibus alea dicta occurrunt. Vetustus habetur cento ex Virgilianis contextus versibus et de Alea inscriptus, qui totam hanc in tabula calculisque ludendi rationem luculentissime exponit: cuius carminis initium ita omnino habet, DE ALEA.

Artis opus rarae, tua si mihi certa voluntas,

Expediam dictis, donum exitiale Minervae.

Tu vatem tu Diva mone. nunc ipsa vocat res

Et furiis agitatus amor.

Isidor. Origin. l. 18. Alea, id est, lusus Tabulae, inventa a Graecis, in otio Troiani belli, a quodam milite, nomine Alea, a quo et ars nomen accepit. Sed de Alea milite nugae sollennes Isidori. Lusum Tabulae vero cum vocat, per synecdochen loquitur: in tabula enim lusoria, ut hodie apud nos, sic olim apud Veteres duplex praecipue ludus ludebatur calculorum scil. seu Latrunculorum, et tesserarum, quem et Tabulae lusum et Aleam et XII. scriptorum, ludum appellabant; quoniam tabulae pars, quae tesseris serviebat, duodecim scriptis erat notata, in quibus ponebantur calculi: per quas lineas seu scripta movebantur, variosque positus ac situs accipiebant, ex vario tesserarum iactu. Hinc vetus Epigramma de Tabula,

Discolor ancipiti sub iactu calculus adstat,

Decertatque simul candidus atque rubens:

Et quamvis parili scriptorum tramite currant

Is capiet palmam, quem bona fata iuvant.

Scriptorum tramitem vocat scripta illa sive lineas, per quas calculi currebant; ὁδὸν vocat Agathias in Epigramm. de eodem lusu; vias etiam Isidor. c. de figuris aleae l.16. τόπους et χώρας iterum Graeci; unde μονόχωρος, infelix tabulae lusor, qui ad unum scil. calculum redactus erat, quique omnes suos calculos amiserat. Nam in hoc lusu vincebatur, qui cum paucioribus calculis erat relictus, imo qui omnes ad unum amittebat. Capsos et Septa Latini, Graeci χαρακώματα, vocârunt quoque haec scripta, de quibus vide suô locô. Porro, in hoc lusu ars cum fortuna certabat, cum fortuna ex tesserarum iactu, ars, in calculorum dispositione, posita esset. Licebat itaque, quod forte male cecidisset, id arte corrigere, recte scil. ludendo et perite calculos ponendo, Hinc illa Comici, Terent. Adelph. Actu 4. sc. 7.

Ita vita est hominum quasi cum ludas tesseris,

Si illud, quod maxime opus est iactu, non cadit,

Illud quod cecidit forte, id arte corrigas.

Qui proin male iactârat, male iacta non dabat, sed artem pro fortuna adhibebat et in melius reponere tentabat, quod infeliciter ceciderat. Contra Ovidius praecipit l. 2. artis amat. amanti, cum amica sua ludenti, ut et male tesseras iactet et male calculos moveat, sicque de industria perdat et se vinci patiatur:

Seu ludet numerosque manua iactabit eburnos,

Tu male iactato, tu male iacta dato.

iactabantur tesserae, dabantur calcui; et ex vario tesserarum iactu varie per scripta et lineas movebantur ac disponebantur calculi; quam ποικιλότατον ςθέϚιν calculorum vocat Agathias Epigramm. in tabulam Zenonis, ubi totô illô narrat, qualis situs vel ordo ac positio calculorum fuerit, nigrorum alborumque; ordinem nominat Quintilianus; ποικίλας μεταςτάϚεις τῶ Ψήφων, Ep. 23. l. 1. Aristaenetus, apud quem infelix ex aequo amator ac aleator, quoties cum rivalibus suis luderet, adeo prae amore nihil videbat, ut saepe ex iactu resserarum, quem ipse iecerat, non suos; sed adversariorum calculos, moveret ac ordinaret. Quotiescumque autem aliquis hunc lusum ludens calculum dedisset et mox paenitentiâ ductus, datum reducere ac revocare vellet, licebat hoc ei facere, modo fieri concederer is quicum ludebatur. Cicer. in Hortensio apud Nonium: Ita tibi concedo, quod in duodecim scriptis olim, ut calculum reducas, si te alicuius dati paenitet: Quod Graeci dicunt ἀναθέςθαι Ψῆφον, calculum reducere, ut videre est apud Platonem in Hipparcho. Unde per metaph. μετανοῆϚαι τὸ ἀναθέςθαι est apud Hesychium, etc. Cum igitur iaci proprie dicerentur tesserae, dari calucli; hinc iactus videtur propie vocari debuisse tessera, quod iaceretur; datus autem calculus, quod daretur: at Galli viceversâ hodie datos vel dados vocant tesseras, iactos vero calculos. Unde iacti vel iactones iis hodieque dicuntur calculi, quibus in putandis rationibus utuntur. Sed et Graeci Βόλους, i. e. iactus, non tantum tesserarum iactus, sed etiam tesseras ipsas nuncupârunt, item Βολίδας. Epigr. Graecum εἰς τάβλαν,

Μήτε δὲ νικήτας μεγαλίζεο, μητ᾿ ἀπὸλειφθεὶς

Α῎χνυσο την` ὀλίγην μεμφόμενος βολίδα.

Neque vero cum viceris, te magnifac, neque destitutus

Dole, exiguam increpans tesseram

Et quemadmodum πέπτους Graeci et pro tesseris et pro calculis usurpârunt, sic Latini etiam tesseras posuerunt, ἀντὶ κύβων et ἀντὶ Ψύφων. Glossae, tesserae, Βόλια, Ψῆφοι. Graeci quoque recentiores, ταβλία tam de calculis, quam de tesseris, dixêre, etc. Calculi vero sive Ψῆφοι, quibus in tabula ludebatur, erant rotundi, numero quindecim, tesserae tres etc. Vide infra. Cum autem Aleae seu Tabularum ludi inventor dicitur Palamedes, ut inter alia videre est apud Sophoclem in Tragoedia cognomin. non intelligendus is est, quem hactenus descripsimus, sed πεττεία simplex et solis quinque calculis ab utraque ludentium parte tractari solita, absque tesseris. Quinque enim calculos unusquisque lusorum habebat in quinque lineis ponendos, hinc πεςςὰ πεντεγραμμα Sophocli: Sic decem lineas habebat tabula in qua ludebatur et unam praeterea medianam, quae inter decem illas protensa sacra dicebatur. Operosior vero illa et ingeniosior πεττεία, de qua hactenus, Aegyptiorum est δ῾´ρημα; tota Philosophice et ad rationem Astronomicam composita et excogitata, uti diximus supra in voce Aegyptiaca πεττεία. Vide plura hanc in rem apud Salmas. Not. ad Flav. Vopiscum in Proculo c. 13. et infra pssim, inprimis in Tabula Tricae, et Trictracum.